Τα bots, ψεύτικοι λογαριασμοί που δημιουργούνται αλγοριθμικά σε διαδικτυακές πλατφόρμες, διακινούν συγκεκριμένο περιεχόμενο με στόχο να δημιουργήσουν ευνοϊκό ή δυσμενές περιβάλλον για συγκεκριμένες θέσεις ή πρόσωπα, να πολλαπλασιάσουν τον αντίκτυπο γεγονότων και επερχόμενων δράσεων και εντέλει να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη.
Για την ύπαρξη χιλιάδων τέτοιων λογαριασμών που ενεργοποιήθηκαν μαζικά στο μεσοδιάστημα μεταξύ των πρώτων κινητοποιήσεων για τα Τέμπη και των μεγαλειωδών συγκεντρώσεων της 28ης Φεβρουαρίου έγινε πολύς λόγος τις προηγούμενες ημέρες τόσο από την Αστυνομία, που εφιστά την προσοχή των πολιτών, όσο και από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, ο οποίος έκανε εκτενή αναφορά στη Βουλή την περασμένη Τετάρτη. Είναι σαφές, και δεν μπαίνει καν στη δημόσια συζήτηση, ότι τα bots δεν έπαιξαν ρόλο στον όγκο των συλλαλητηρίων.
Οι Αρχές, όμως, μιλούν για συντονισμένη, ενορχηστρωμένη καμπάνια για τη διασπορά και την εδραίωση στην κοινή γνώμη συγκεκριμένων αντικυβερνητικών απόψεων για τη διερεύνηση του δυστυχήματος με θύματα 57 νέους ανθρώπους. Δεν κάνουν ωστόσο καμία αναφορά για το ποιοι, με ποια κίνητρα και με ποιο οικονομικό κόστος προχώρησαν σε αυτή την καμπάνια.
H χρήση bots για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης δεν είναι κάτι που έρχεται για πρώτη φορά στη σφαίρα της δημόσιας συζήτησης. Στην Ελλάδα η δράση τέτοιων λογαριασμών διαπιστώθηκε έντονα στη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης στον Εβρο και στο διάστημα που ακολούθησε, χωρίς όμως τότε να αποτελέσει αντικείμενο εξαντλητικής έρευνας.
Διεθνώς πολύ έντονα συζητήθηκε μετά τις αμερικανικές εκλογές του 2016, όταν νικητής είχε αναδειχθεί ο Ντόναλντ Τραμπ. Είναι χαρακτηριστικό ότι δύο χρόνια μετά, το 2018, έγινε γνωστό ότι προ των εκλογών είχαν ενεργοποιηθεί άνω των 50.000 λογαριασμών που συνδέονταν με τη Ρωσία μόνο στο, τότε, Twitter. Οι λογαριασμοί αυτοί ανεστάλησαν, ωστόσο τα bots είχαν επιτελέσει ήδη τον σκοπό τους στη διάδοση ψευδών ειδήσεων, στην προώθηση συγκεκριμένων υποψηφίων και τη χειραγώγηση της πολιτικής ατζέντας.
Εκμετάλλευση
Μιλώντας στη Βουλή την περασμένη Τετάρτη ο πρωθυπουργός επισημαίνοντας τη σοβαρότητα του θέματος σημείωσε: «Είδαμε μια έκρηξη τέτοιων bots τον τελευταίο μήνα πριν από τα Τέμπη. Νομίζω ότι όποιος έχει παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το αντελήφθη αυτό πριν από το συλλαλητήριο», για να προσθέσει ότι «κάποιοι έσπευσαν να εκμεταλλευτούν το κλίμα το οποίο είχε δημιουργηθεί και δικαιολογημένα στην ελληνική κοινωνία».
Τι είναι όμως με απλά λόγια τα bots και πώς πλέον διαμορφώνεται πολύ πιο γρήγορα από όσο μπορούμε να αντιληφθούμε ένα δυστοπικό περιβάλλον; Πρόκειται στην ουσία για ένα διαδικτυακό ρομπότ, ένα αυτόνομο πρόγραμμα στο Διαδίκτυο που μπορεί να αλληλεπιδρά με συστήματα ή χρήστες – εν προκειμένω είναι αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Των όσων είπε ο πρωθυπουργός στη Βουλή είχε προηγηθεί έρευνα από τη Διεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος με συγκεκριμένα ευρήματα:
■ Χιλιάδες λογαριασμοί είχαν δημιουργηθεί, ενεργοποιηθεί και αναπτυχθεί με στόχο να ενισχύσουν άτομα και σελίδες σε social media εν όψει των συγκεντρώσεων της 28ης Φεβρουαρίου.
■ Δεν περιελάμβαναν σχόλια και περιεχόμενο που να υποκινούν βία ή επεισόδια στις συγκεντρώσεις.
■ Η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος διαπίστωσε ότι επρόκειτο για συντονισμένη καμπάνια σε όλες τις μεγάλες πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, συμπεριλαμβανομένων των TikTok, X, Facebook και Instagram.
■ Πολλά από τα bots δημιουργήθηκαν ειδικά για την καμπάνια, κατά το διάστημα από τον Δεκέμβριο του 2024 έως τον περασμένο Φεβρουάριο.
■ Ψεύτικοι λογαριασμοί που σχετίστηκαν με την καμπάνια δημοσιεύουν και έχουν δημοσιεύσει στο παρελθόν σε άλλες γλώσσες, όπως ρωσικά, τουρκικά, αραβικά.
■ Οι καθοδηγητές της καμπάνιας έχουν αναπτύξει με τέτοιον τρόπο τους αυτοματοποιημένους λογαριασμούς, ώστε να αλληλεπιδρούν με πραγματικούς δημιουργούς περιεχομένου και σε αυτούς περιλαμβάνονται δημοσιογράφοι, αλλά και λογαριασμοί mainstream media. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα λογαριασμός δημοσιογράφου που μεγάλος αριθμός ακολούθων του (φτάνει το 40%) πληροί τα χαρακτηριστικά των bots.
■ Παράλληλα, τα ίδια τα bots δημοσιεύουν δεκάδες χιλιάδες σχόλια, μοιράζονται και δημοσιεύουν περιεχόμενο των πραγματικών δημιουργών και χειραγωγούν τους αλγόριθμους στις πλατφόρμες των social media με σκοπό να αυξήσουν την ορατότητα-επισκεψιμότητα, δημιουργούν δηλαδή viral.
■ Σύμφωνα πάντα με τα ευρήματα της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, είναι χαρακτηριστικό ότι εντοπίστηκαν κατά την έρευνα της υπηρεσίας περισσότερα από χίλια bots που δημιουργήθηκαν αυτόματα, τα οποία δεν είχαν αλλάξει καν τα γενικά τους ονόματα χρήστη (USER XYZ) και δεν είχαν κάνει καμία αλλαγή στο προφίλ.
Πώς μπορεί όμως να γίνει διακριτός από μη ειδήμονες ένας λογαριασμός bot; Σύμφωνα με τους ειδικούς, σύντομα θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να τους εντοπίσουν ακόμη και εκείνοι, αφού πλέον οι μηχανές μαθαίνουν, εξελίσσονται, προσαρμόζονται και διαμορφώνουν ένα νέο πλαίσιο στο οποίο θα γίνονται αγορές, θα διαμορφώνεται η κοινή γνώμη, θα διεξάγονται εκλογές. Είναι πρόσφατο, άλλωστε, το παράδειγμα της ακύρωσης του πρώτου γύρου των εκλογών στη Ρουμανία (η ακύρωση έγινε στις αρχές του περασμένου Δεκεμβρίου), καθώς διαπιστώθηκε η χειραγώγηση του εκλογικού αποτελέσματος υπέρ του Καλίν Γκεοργκέσκου, ακροδεξιού υποψηφίου, που μόλις έναν μήνα πριν από τις εκλογές που διεξήχθησαν στις 24 Νοεμβρίου ήταν σχεδόν άγνωστος στη χώρα του, όπως σημείωνε το Politico.
O ιστότοπος εξηγούσε ότι λίγο πριν από τις 24 Νοεμβρίου περίπου 25.000 λογαριασμοί υποστηρικτών του Γκεοργκέσκου ενεργοποιήθηκαν μαζικά, σε μια συντονισμένη προσπάθεια να επηρεαστεί το εκλογικό αποτέλεσμα υπέρ του. Οι υπηρεσίες πληροφοριών της χώρας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είχαν εμπλακεί κρατικοί και μη κρατικοί παράγοντες στις εκλογές, αλλά έδειξαν τη Ρωσία ως υπεύθυνη για μια σειρά υβριδικών επιθέσεων. Το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας ακύρωσε την εκλογική διαδικασία.
Τα χαρακτηριστικά
Πάντως, σύμφωνα με την Ελληνική Αστυνομία που προχώρησε σε ανακοίνωση για τα bots, οι αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί έχουν χαρακτηριστικά που πρέπει να βάλουν τους πολίτες σε υποψίες: κάνουν πολλές αναρτήσεις, πολύ λίγα likes, δεν λειτουργούν σε «φυσιολογικές-ανθρώπινες» ώρες, δεν έχουν πρωτότυπο περιεχόμενο, είναι αταίριαστος ή περίεργος ο αριθμός των ακολούθων με βάση τον αριθμό που ακολουθείται (following – followers ratio), έχουν προφίλ ημιτελή, π.χ. δεν υπάρχει φωτογραφία ή βιογραφικό, ενώ εμφανίζουν τυπικά ονόματα χρήστη και ψευδώνυμα (πολύ συχνά έχουν ονοματεπώνυμο ακολουθούμενο από αριθμούς).
Εκθεση του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης προ των αμερικανικών εκλογών του περασμένου Νοεμβρίου έθετε το ζήτημα των ψηφιακών προκλήσεων, με το δεδομένο, μάλιστα, ότι ήδη από τις εκλογές του 2016 είχαν χρησιμοποιηθεί αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί. «Η χρήση τέτοιων εργαλείων συνεχίζεται», σημειώνεται στην έκθεση, με την επισήμανση, ωστόσο, ότι πλέον οι εξελιγμένοι αλγόριθμοι Τεχνητής Νοημοσύνης καθιστούν δύσκολο τον εντοπισμό τους.
Οπως αναφέρουν, πάντως, καλοί γνώστες των εξελίξεων στον τομέα της τεχνολογίας, ο εντοπισμός και η απενεργοποίηση των bots καθίστανται ολοένα και πιο δύσκολα και θα καταστούν πρακτικά αδύνατα στο άμεσο μέλλον. Η κατάργηση του fact checking τόσο από το X του Ιλον Μασκ όσο και από τη Meta (σύντομα και στην Ευρώπη), στο όνομα της ελευθερίας του λόγου, αποτελεί βασική παράμετρο, τη στιγμή μάλιστα που η ταχύτητα διάδοσης των fake news μέσω των social media είναι τέτοια ώστε η αναγνώριση και η αποδόμησή τους να καθίστανται από δύσκολες έως και αδύνατες. Αλλωστε, εδώ και πολλά χρόνια οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι απλώς μέσα επικοινωνίας, αλλά και γεωπολιτικά όπλα.
Σε αυτό το πλαίσιο, γερμανική κυβερνητική έκθεση που είχε αποκαλύψει τον περασμένο Φεβρουάριο το Politico προειδοποιούσε για μαζική εκστρατεία παραπληροφόρησης μέσω του Χ, με στόχο να επηρεαστούν οι πρόσφατες γερμανικές εκλογές.
Ψευδή δεδομένα
Σύμφωνα με την έκθεση, το ρωσικό δίκτυο doppelganger (σύστημα κλώνων, ουσιαστικά), που υποστηρίζεται από το Κρεμλίνο, κατά το γερμανικό ΥΠΕΞ, μήνες πριν από τις εκλογές ευθύνεται για περισσότερες από 100 ιστοσελίδες που εμφανιζόμενες ως ειδησεογραφικές, κλώνοι γνωστών μέσων, αναρτούσαν ουδέτερο ή γενικό περιεχόμενο, μέχρι τη στιγμή που ήταν έτοιμες να ενεργοποιηθούν για να διοχετεύσουν παραπληροφόρηση. «Αυτές οι πλατφόρμες μοιάζουν με κανονικά ειδησεογραφικά δίκτυα. Ξαφνικά, μια ψευδής είδηση δημοσιεύεται και διαδίδεται ταχύτατα μέσω των social media», ενώ είναι συνηθισμένη η πρακτική της «κλωνοποίησης» σελίδων έγκυρων μέσων ενημέρωσης για να είναι πιο πειστική η παραπληροφόρηση.
Την ίδια πρακτική της κλωνοποίησης σελίδων μεγάλων Μέσων (με ανεπαίσθητη διαφορά στη διεύθυνση του ιστότοπου) είχαν χρησιμοποιήσει άτομα και ομάδες χάκερ από τη Βουλγαρία για τη διασπορά ψευδών ειδήσεων στις ΗΠΑ στις εκλογές του 2016: Σε αρκετές περιπτώσεις το κίνητρο δεν ήταν καν πολιτικό, αλλά απλά και μόνο τα έσοδα από τις διαφημίσεις, αφού η αναπαραγωγή των «ειδήσεων» ήταν ικανή να αποφέρει έσοδα και μάλιστα χιλιάδων ευρώ κάθε μήνα.
Με δεδομένη την άποψη που διατυπώθηκε από τον ιδιοκτήτη του Χ Ιλον Μασκ, ότι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπήρχε πολλή λογοκρισία, όσο εύκολα αναρτώνται ψευδή δεδομένα με στόχο είτε την πώληση προϊόντων είτε διαδικτυακές απάτες τόσο πιο δύσκολα πλέον αναγνώριζεται το ψευδές, παραπλανητικό, ακόμη και επικίνδυνο περιεχόμενο.
Στην καμπάνια προ των διαδηλώσεων για τα Τέμπη, η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος αναζήτησε τις νομικές δυνατότητες για την ποινική διερεύνηση και τον εντοπισμό των διαχειριστών λογαριασμών bots – αν και δεν είναι σαφές ποιο αδίκημα θα μπορούσε να στοιχειοθετηθεί, αφού, όπως επισημαίνεται, τα μηνύματα των bots κινούνται στο όριο της νομιμότητας.
Η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος διαπίστωσε, ωστόσο, και το τονίζει στην έκθεσή της, ότι πρακτικά μια ενδεχόμενη ποινική έρευνα δεν θα κατέληγε σε ταυτοποίηση των διαχειριστών των λογαριασμών και αυτό δεν οφείλεται στην ελληνική νομοθεσία παρά σε ό,τι ισχύει διεθνώς και διέπει τη λειτουργία των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης.
Πρόκειται για ομολογία αδυναμίας προστασίας του κοινωνικού συνόλου από ψευδείς ειδήσεις και μηχανισμούς χειραγώγησης της κοινής γνώμης; Η απάντηση μπορεί να είναι βεβαίως «ναι», αλλά παράλληλα δείχνει και προς ένα ακόμη πιο δυστοπικό μέλλον.
Η έκθεση της Δίωξης
Πώς εξηγεί η Αστυνομία την αδυναμία αυτή; Αναφέρεται χαρακτηριστικά στην έκθεση της Δίωξης: Προκειμένου να γίνει διαδικτυακή διερεύνηση και να δοθούν διαχειριστικά στοιχεία ταυτοποίησης των λογαριασμών απαιτείται η διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης ή προανάκρισης ώστε να εκδοθεί εισαγγελική παραγγελία, απευθυνόμενη προς την εκάστοτε εταιρεία (Meta, X, TikTok). Οι εταιρείες αυτές όμως ακολουθούν διαφορετικές πολιτικές ως προς τη χορήγηση στοιχείων ταυτοποίησης των λογαριασμών. Ενδεικτικά, η Meta εξετάζει κάθε φορά το αίτημα που πρέπει να ακολουθείται από εισαγγελική παραγγελία και αναλόγως της σοβαρότητας του αδικήματος ενδέχεται να χορηγήσει στοιχεία. Σε περίπτωση που τα στοιχεία αφορούν χρήστες εκτός Ελλάδας (όπως ενδεχομένως και στην υπόθεση των bots προ των συλλαλητηρίων για τα Τέμπη), δεν χορηγεί στοιχεία λόγω αναρμοδιότητας.
Η πλατφόρμα Χ τις περισσότερες φορές αρνείται να χορηγήσει στοιχεία και απαιτεί την έκδοση και αποστολή αιτήματος δικαστικής συνδρομής. Στην περίπτωση πάντως που οι πλατφόρμες ανταποκριθούν θετικά στο αίτημα χορήγησης στοιχείων, τότε η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος προχωρά σε υποβολή:
■ Αιτήματος παροχής στοιχείων προς τους ελληνικούς παρόχους υπηρεσιών Διαδικτύου για τις IP διευθύνσεις που έχουν αποδοθεί σε Ελληνες χρήστες.
■ Αιτήματος για έκδοση ευρωπαϊκής εντολής έρευνας για τις IP διευθύνσεις που έχουν αποδοθεί σε χρήστες κρατών-μελών της Ε.Ε.
■ Αιτήματος για έκδοση αιτήματος δικαστικής συνδρομής για τις IP διευθύνσεις που έχουν αποδοθεί σε χρήστες κρατών εκτός Ε.Ε.
Φωτογραφίες: Shutterstock
Πηγή: www.protothema.gr
